Sztuka Cmentarza Powązkowskiego

Nagrobek Józefa Elsnera (kw. 159)

Dane podstawowe

Data wystawienia: 1855 r.
Data renowacji: 1883 r., l. 80-te XX w., 2006 r.
Twórcy: Wojciech Święcki (proj. Ignacy Gierdziejewski)
Materiały: kamień
Lokalizacja nagrobka: kw. 159

Pochowani

1. Elsner Józef (1769-1854)

2. Nidecki Hipolit (1864-1902)

3. Nidecka Sabina z d. Kałussowska (1874-1905)

4. Nidecka Janina (1895-1909)

5. Opitz Emila z d. Kostecka (?-1932)

Inskrypcje

bd.

Historia nagrobka

Józef Elsner cieszył się ogromnym szacunkiem, chociaż niektórzy z ówczesnych zarzucali mu zbytni lojalizm wobec władz zaborczych. Większość jednak ceniła jego zasługi dla muzyki, zwłaszcza polskiej, toteż rychło zawiązał się komitet pod przewodnictwem ks. Kazimierza Lubomirskiego, który postawił sobie za zadanie wydanie wszytkich dzieł Józefa Elsnera oraz wzniesienie mu godnego nagrobka.

Pozyskaniu funduszy na ten zbożny cel miało służyć wystawienie w ewangelickim kościele św. Trójcy (słynącym ze znakomitej akustyki) oratorium zmarłego kompozytora pt. Męka Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Było to nie lada przedsięwzięcie, gdyż utwór wymagał udziału ok. 300 osób. W trzech chórach śpiewali więc amatorzy i artyści opery, kapeli zamkowej, chór ewangelicki pod dyrekcją Augusta Freyera (mistrz Stanisława Moniuszki), a partie solowe wykonały takie sławy jak Paulina Rivioli czy Emilia Reszke. Orkiestrę tworzyło 185 muzyków.

Widać koncert przyniósł spodziewane zyski skoro już 5 września 1854 r. w prasie ogłoszono warunki, jakie winien spełniać nagrobek zmarłego kompozytora. Zaznaczono więc, iż miał to być pomnik:

Władysław Walkiewicz, Nagrobek Józefa Elsnera (ok. 1856 r.)
K.W. Wójcicki, Cmentarz Powązkowski pod Warszawą. T. 2, Warszawa 1856.

"(...) murowany, wyniesiony przynajmniej 2 stopy nad poziom, z drzwiami żelaznymi z wierzchu i wykładany również z wierzchu ciosowym kamieniem, dalej ogrodzenie takowego ze słupkami z poręczą żelazną, a w środku monument z kamienia więcej skromny i trwały aniżeli zbytkowany"¹.

Pod koniec 1854 r. udało się wymurować grobowiec, gdzie przeniesiono zwłoki Józefa Elsnera, przechowywane dotychczas w katakumbach. Pozostała zatem już "tylko" kwestia stosownego pomnika nad ziemią.

Fundatorzy nagrobka musieli tu mieć niełatwe zadanie, gdyż w szranki konkursowe stanęło wcale liczne grono artystów, i to nie tylko rzeźbiarzy. Należeli do nich m.in. Jakub Czarnecki, Ignacy Gierdziejewski (malarz), Władysław Gumiński (malarz), Leon Myszkowski (rzeźbiarz), Aleksander Sikorski, Jan Wischke czy wreszcie Wiktor Wyrzykowski (architekt).

Muzy i Fortuna okazały się przychylne dla projektu Ignacego Gierdziejewskiego, którego wykonanie zlecono również młodemu rzeźbiarzowi Wojciechowi Święckiemu (zresztą przyjacielowi malarza). Tempo prac było iście błyskawiczne: już w maju 1855 r. gipsowy model pomnika można było oglądać w pracowni rzeźbiarza, a odsłonięcie wysokiej na ok. 1,3 m figury nastąpiło pod koniec listopada tego samego roku. O zaangażowaniu ówczesnych "w sprawę" świadczy również fakt, że miejsca na odkucie pomnika użyczył w swej pracowni przy ul. Chłodnej Jan Józef Mantzel, właściciel nieźle prosperującego zakładu rzeźbiarsko-kamieniarskiego.

No dobrze, dobrze, ale co właściwie wymyślił Gierdziejewski, a co odkuł Święcki, i co tak urzekło komisję konkursową? Niby nic nadzwyczajnego, ot, siedząca, skrzydlata postać, której funkcję określono przydając jej za atrybut lirę². Jednym słowem, mamy do czynienia z personifikacją Muzyki opłakującej artystę. A jednak posąg ów pod wieloma względami stanowił interesujący wyjątek na tle ówczesnej sztuki nagrobnej oraz rzeźbiarstwa w ogóle.

Muzyka, która przysiadła nad grobem Józefa Elsnera, wymyka się bowiem kanonom ikonograficznym połowy XIX w. Jeśli bowiem w owym czasie na nagrobku pojawiała się jakaś personifikacja, a już tym bardziej ze skrzydłami, zazwyczaj jej twórca wzorował się na sztuce antycznej. Na Starych Powązkach nie przysiadła jednak żadna Greczynka w peplosie czy roznegliżowany geniusz, "symbolicznie" owinięty kunsztownie drapowanym prześcieradłem ;). To raczej Anioł Muzyki, odziany od stóp do głów (zresztą bardzo oryginalnie, bo w szatę, przypominającą renesansową suknię kobiecą), którego twarz wyraża prawdziwe uczucie smutku, a nie tylko chłodną zadumę nad nieuchronnością śmierci. Jak zresztą przystało na tego rodzaju byty, nasz anioł łączy w sobie cechy - zdawałoby się sprzeczne ;) - tj. kobiece i męskie.

Na kwestiach ikonograficznych rzecz się jednak nie kończy. Wojciech Święcki wyjątkowo szkicowo, ba! niemal lekceważąco, potraktował drapowanie szat, czyli coś, co dla ówczesnych rzeźbiarzy (i krytyków) było niemal świętością. Ten oszczędny modelunek uczynił jednak całą postać - jak by nie było "nieziemską" - trochę zbyt masywną i jakąś taką za ciężką.

Mimo że nagrobek Józefa Elsnera mocno odbiegał od mody i tradycji, od razu wzbudził pozytywne emocje. Dziennikarz "Gazety Warszawskiej" tak chwalił i pomnik, i jego twórcę:

"Kilka kropel zmarzłego szronu, jak skrystalizowane łzy dodawały boleści dobrze pomyślanej twarzy. Układ statui surowy, postawa pełna opuszczenia i żalu; geniusz to nie grecki, spokojny i tęskny w swej cielesnej piękności, ale postać innego świata okryta suknią, w surowych, choć za suchych i nieco ubogich fałdach się drapującą, co do układu pomyślana dobrze i tym się głównie odznaczająca. Praca ta p. Święckiego wychodzi układem ze granicę zwykłych; jeżeli w rękach, w konturze piersi, w szczegółach fałdów nie znać tego wykończenia i czucia, które i kamień ciosowy przypuszcza, w całości widać talent samoistny."³

Święcki, Gierdziejewski oraz... członkowie komisji konkursowej wykazali się nie lada odwagą, proponując pomnik oryginalny, wykraczający poza powszechnie podziwiane kanony sztuki antycznej. Nagrobek Józefa Elsnera uważany jest dziś za jeden z najwcześniejszych przykładów rzeźby romantycznej na Cmentarzu Powązkowskim, której najpełniejszy wyraz dało inne dzieło Święckiego tj. nagrobek Ignacego Komorowskiego.

Z kronikarskiego obowiązku należy jeszcze odnotować inne szczegóły monumentu Józefa Elsnera. Otóż, do naszych czasów nie przetrwał m.in. medalion portretowy zmarłego kompozytora, który widać na litografii Władysława Walkiewicza z l. 50-tych XIX w. Pod koniec XIX w. jego stan był ponoć tak zły, że podczas restauracji nagrobka w 1883 r. zdecydowano się go usunąć. Obecnie w tym miejscu znajduje się tablica komemoratywna Emilii Opitz z d. Kosteckiej (zm. 1932 r.).

Taż sama litografia Walkiewicza ukazuje, iż otoczenie pomnika rzeczywiście spełniało warunki postawione przez fundatorów nagrobka: widać kamienne słupki, połączone metalowymi prętami, a także żelazne drzwi broniące wstępu do grobowca. Już w l. 30-tych XX w. po słupkach nie było śladu, a wejścia do krypty broniła zwykła kamienna płyta⁴.

Jean-Baptiste Clesinger, Projekt nagrobka Fryderyka Chopina (1849 r.)

© Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich na Zamku Królewskim w Warszawie

Jak podaje Wacław Jeziorowski, ok. 1915 r. nagrobek był już mocno zaniedbany, a nawet przeznaczony do sprzedania! W "naszych" czasach odnawiano go dwukrotnie: generalną restaurację sfinansował Komitet Powązkowski w l. 80-tych XX w., a ponownie "odkurzono" go ok. 2006 r.

Na "deser" zostawiłam dla Was kilka "ciekawostek".

Otóż, zaintrygował mnie sam temat, jaki wybrał Gierdziejewski tj. owo uosobienie Muzyki⁵. Z pozoru rzecz oczywista, ale... Personifikacje pojawiały się na nagrobkach europejskich od dawien dawna, lecz zazwyczaj były to uosobienia cnót (z Miłosierdziem i Wiarą na czele), Sławy oraz naturalnie śmierci. Co więcej, w czasach powstania pomnika Józefa Elsnera nadal popularnością cieszyły się monumenty neoklasycystyczne, gdzie z kolei dominowały zapłakane niewiasty, geniusze śmierci (Tanatos) lub personifikacje czasu (Chronos). Ba! wystawiony w 1859 r. symboliczny monument Wolfganga Amadeusza Mozarta na St. Marxer Friedhof ozdobiła figura geniusza gaszącego pochodnię. Z ogólnego przeglądu nagrobków kompozytorów (wcześniejszych i późniejszych) wynika wręcz, iż personifikacja muzyki wcale nie była popularnym motywem. Prawdę napisawszy, doszukałam się raptem jednego jej przykładu, który zresztą odejmuje wiele oryginalności projektowi Ignacego Gierdziejewskiego i jest drugą "ciekawostką", jaką postanowiłam się z Wami podzielić.

Mowa o pomniku Fryderyka Chopina dłuta Jeana-Baptiste (zw. Auguste) Clesingera, odsłoniętym 17 października 1850 r. na cmentarzu Pere Lachaise w Paryżu. Jego twórca postanowił ozdobić grób kompozytora figurą symbolizującą muzykę i - co ciekawe - pierwotny projekt zakładał, że postać będzie miała skrzydła (zob. il. obok)! Oba nagrobki, Fryderyka Chopina i Józefa Elsnera, miały więc zdobić siedzące figury aniołów, będące zarazem personifikacją Muzyki⁶. Dziwny to zbieg okoliczności. A może i nie? Przypomnijmy bowiem, że dwóch kompozytorów łączyły niegdyś relacje uczeń - nauczyciel. Zagadką pozostanie kwestia, czy i skąd Ignacy Gierdziejwski znał pierwotny projekt dzieła Jeana-Baptiste Clesingera. Nie da się jednak zaprzeczyć, że nawet jeśli sam koncept pomnika nie był do końca oryginalny, to efekt końcowy można zaliczyć do piękniejszych zabytków Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie.

© Sowa
13.03.2010

Przypisy

1. Podaję za M.I. i M. Kwiatkowscy, Historia Warszawy XVI - XX w. : zabytki mówią, Warszawa 1998, s. 236.
2. Wbrew pozorom instrument ten wcale nie określa nam jednoznacznie, o jaką alegorię chodzi. Ot, np. pomnik Friedricha Schillera w Stuttgarcie (Berthel Thorvaldssen, 1839 r.) ozdobiła płaskorzeźba skrzydlatego geniusza z lirą i prawdopodobnie tzw. plektronem, które były atrybutami Poezji. Z kolei fasadę Opery Paryskiej (Opéra Garnier) zwieńczyła m.in. alegoria Harmonii (Charles Gumery, l. 1860-1874) również z lirą i również ze skrzydłami. Por. opis poszczególnych alegorii w: C. Ripa, Ikonologia, przeł. I. Kania, Kraków 2004.
3. Sztuki piękne, "Gazeta Warszawska" 1855, nr 323, s. 3.
4. Zob. fotografia nagrobka Józefa Elsnera w zbiorach NAC.
5. Moje refleksje dotyczą personifikacji, a nie symboli.

   Niniejszy akapit opracowałam na podstawie dostępnych mi materiałów ikonograficznych (tj. zdjęć cmentarzy i nagrobków z XIX w.) oraz wiedzy własnej. Innymi słowy, jego wartość hmmm... naukowa może być dyskusyjna ;P

6. Cesare Ripa jako jeden ze sposobów przedstawienia Muzyki podaje wizerunek kobiety siedzącej na kuli ziemskiej, przy czym pozycję siedzącą tłumaczy, że: "(...) muzyka jest to szczególny spoczynek udręczonej duszy." - C. Ripa, Ikonologia, przeł. I. Kania, Kraków 2004, s. 292. Trudno orzec, czy Clesinger i Gierdziejewski o tym wiedzieli.

Źródła

• M.I. i M. Kwiatkowscy, Historia Warszawy XVI - XX w. : zabytki mówią, Warszawa 1998
  Tekst Marii Ireny Kwiatkowskiej został wcześniej opublikowany w: "Stolica" 1983, nr 7, s. 4.
• Odkrycia i przemyślenia własne Sowy ;)